წარმოდგენილი სტატია შეეხება დიმიტრი უზნაძის „განწყობის თეორიას“. მისი ეს ღმოჩენა უმნიშნველოვანესია, რაღა თქმა უნდა, ზოგადად ფსიქლოგიისთვის და მნიშნველოვანია თითოეული ინდივიდისთვის, რადგან თუ ნებისმიერ ჩვენგანს განწყობის თეორია გააზრებული აქვს კარგად გააცნობიერებს ამა თუ იმ გაუაზრებელი ქცევის მიზეზებს და თანაც უფრო ეფექტურად შეძლებს ორიენტირებასა და ნავიგაციას სხვადასხვა სიტუაციებსა და საკუთარ თავშიც.
ცოცხალი ორგანიზმები მოქმედებენ. მოქმედებს ისე, რომ მოთხოვნილებები დაიკმაყოფილონ, თუმცა ამ მოქმედებას, რაღა თქმა უნდა, სჭირდება მოქმედების წამმართავი მექანიზმი. ამ მექანიზმთან დაკავშირებით არაერთგვაროვანი წარმოდგენები არსებობს. აღსანიშნავია რეფლექსოლოგია, ბიჰევიორიზმი, რომლებიც ფიზიკურ-ქიმიურ კანონზომიერებში ეძებენ ცოცხალი ორგანიზმის ქცევის ბუნებას. ასევე ვიტალისტური შეხედულება, რომელიც არამატერიალურად მიიჩნევს ქცევის ბუნებას და ამობბს, რომ იგი ორგანიზმისგან დამოუკიდებლად მოქმედებს. უზნაძე, ამ წარმოდგენებს არ იზიარებს და იწყებს ძიებას.
ყველა ცოცხალს არსებას ახასიათებს მიზაშეწონილი ქცევა. ასევე, მათ სპეციფიკურ თავისებურებსა წარმოადგენს ის, რომ ყოველთვის რაიმე მოთხოვნილება აქვს. ამ 2 შორის აშკარა კავშირი არსებობს. მოთხოვნილების დაკმაყოფილებისთვის აუცილებელია ორგანიზმმა გარკვეულ ქცევას მიმართოს. როცა კონკრეტული მოთხოვნლება გვამოძრავებს და ვხდებით ქცევის სუბიექტები, გარემოს მხოლოდ იმ ნაწილთან გვაქვს ურთიერთბა, რომელიც მისი დაკმაყოფილების პირობებს შეიცავს, ამას სიტუაციებს უწოდებენ. ცხადია ქცევას წინ სუბიექტის მდგომარეობა უსწრებს, რომელშიც წინასწარაა განსაზღვრული ამ ქცევის საერთო ხასიათი და დამოკიდებულება ობიექტური ვითარების მიმართ. ამ სპეციფიკურ მდგომარეობას კი განწყობის სახელით ვიცნობთ. მარტივად რომ ავხსნათ, სანამ ორგანიზმი ქცევას დაიწყებს მას უკვე ეს ქცევა მანამდე აქვს განწყობის სახით მოცემული. შესაბამისად ქცევა გამოდის რაიმე განწყობის რეალიზება. გარემოსა და ცოცხალ არსებას ურთიერთბა კი 3 წევრით უნდა აღვწეროთ: გარემო – განწყობა (სუბიექტი) – ქცევა.
მნიშნვნელოვანია, რომ განწყობა არამხოლოდ ქცევის მიზეზია, არამედ მის მიზნადაც შეგვიძლია ჩავთვალოთ – როგორც მიზანში განვსაზღვრათ წინასწარ თუ როგორ უნდა მოვიქცეთ ისეა განწყობაშიც. საჭიროა განიმარტოს განწყობის ირადიაცია – “პიროვნებას მთლიანად და არა მის რომელიმე ცალკეულ ორგანოს განწყობის გენერალიზაცია ახასიათებს განწყობას.”
ისევე როგორც ცხოველის, ადამიანის ქცევასაც მოთხოვნილება აღძრავს. თუმცა, ცხადია, ადამიანებში უფრო მრავალფეროვანი და ბევრი მოთხოვნილები გვხვდება. სირთულე კი ჩვენში ისაა, რომ ისტორიული, ცვალებადი არსებები ვართ და შესაძლოა მოთხოვნილებიც აღძრული ქცევა ეწინააღმდეგებოდეს ჩვენს მორალურ მოთხოვნილებას. მაგალითად თუ გვშია და სხვას საჭმელი უნდა მოვპაროთ ან წავართვათ აღიძვრება ეს განწყობა თუმცა სანამ ეს ქცევაში გადავა მეორე, მორალური მოთხოვნილება იღვიძებს და ამის ჩადენას აფერხებს. სუბიექტს რომ არ ჰქონდეს ცნობიერება, წარმოსახვის უნარი, განწყობა იმწამსვე ქცევაში გადავიდოდა. სწორედ ამის გამოა რომ „ადამიანი“ არ ემონება განყობას, იგი მას ღირებულებები გაცნობიერების შემდეგ აღასრულებს მას. სწორედ ესაა განსხვავება ცხოველებსა და ადამიანს შორის – „ცხოველის განწყობას აქტუალური იმპულს ის სიტუაცია ქმნის, ხოლო ადამიანის განწყობას, რომელიც მის ქცევას უდევს საფუძვლად, გაცნობიერებული წარმოსახული სიტუაცია.“
განწყობის მოქმედება ჩვეულებრიც შეუმჩნეველიც კი ხდება, მაგრამ მაშინ, როცა განწყობა მიზანშეუწონელი ქცევისა და შეცდომების იმპულსია, იგი ჩვენს ყურადღებას იპყრობს. მაგალითად არაადეკვატური ქცევები შეიძლება გამოიწვიოს რაღაც მოვლენის ძლიერმა შთაბეჭდილებამ, თუ მას დიდი პიროვნული წონა ჰქონდა. ასევე თუ დაახლოებით იგივე მოვლენა ხდება და ძველი განწყობა ხელახლა აქტივირდება, თუმცა ამ შემთვევაში იგი არაეფექტური გამოდგება. შესაძლებელია შევქმნათ ფიქსირებული განწყობაც ერთი და იმავე მოქმედების განმეორებით. ეს მაგალითად ოპტიკური ექპერიმენტითაა დამტკიცებული, როცა ცდისპირებს შესადარებლად 2 სხვდასხვა მოცულობის ფიგურებს აჩვენებენ, შემდეგ კი ერთბაშად ტოლ ფიგურებს, ამ ტოლობას კი ვეღარ აღქვამდნენ. გარდა ოპტიკურისა შესაძლებელია მრავალი სხვადასხვაგვარი ილუზიის გამოწვევა. ერთ-ერთი მწვავე ექსპერიმენტი ჩაატარეს სკოლაში. შევიდნენ ოთახში და ბავშვებს აჩვენეს გამჭირვალე სითხე, წყალი და უთხრეს, რომ ეს იყო მჟავა, რომელიც კანს წვავდა შეხებისას. შემდეგ ბავშვებს თითო წვეთი დაასხეს ხელზე. ზოგიერთ ბავშვს ხელზე მსუბუქი დამწვრობა გაუჩნდა. მთავარი მიზეზი კი განწყობაა.
ამ ყველაფრის გაანალიზების შემდეგ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ წინასწარი განწყობის შემქნა და მოქმედება ჩვენ მოქმედებას მტკიცედ განსაზღვრავს, მასზე კი შეგვიძლია გავლენა ჩვენ თვითნ ვიქონიოთ. დიმიტრი უზნაძის თეორია გამოყენება პადაგოგიკაში, ბავშვების აღზრდაში და ა. შ. ვფიქრობ, ნებსმიერ ადამიანს შეუძლია ეფექტურად გამოიყენოს განწყობის თეორია.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- „განწყობის ფსიქოლოგია“ – დიმიტრი უზნაძე https://library.iliauni.edu.ge/wp-content/uploads/2017/03/Uznadze-ganwyoba.pdf
- http://mastsavlebeli.ge/?p=2546
- http://herba.ge/
სტატია მოამზადა ანანო მჟავანაძემ
